كرونا: دانشمندان و شبه‌علم
مهدي زارع
شبه‌علم شامل گزاره‌ها، عقايد يا عملكردهايي است كه ادعا مي‌شود هم علمي و هم واقعيت است، اما با روش علمي سازگار نيست. شبه‌علم اغلب با ادعاهاي متناقض، اغراق‌آميز يا غيرقابل ابطال شناخته مي‌شوند. تعصب به كار خود به جاي تلاش در رد عدم صحت‌ها در ارزيابي علمي توسط متخصصان؛ عدم وجود روش‌هاي سامان‌يافته در ارايه و توسعه فرضيه‌ها و پايبندي به باورها مدت‌ها پس از بي‌اعتبار شدن فرضيه‌هاي شبه‌علمي، از مشخصات شبه‌علم است. در رسانه‌ها به ويژه در ايام كرونا داروهاي جايگزين، معجونات، قرص‌ها و روش‌هاي اثبات نشده را به عنوان راه‌هايي براي «تقويت» سيستم ايمني بدن معرفي و تبليغ مي‌كنند. در كوچه‌ها و خيابان شهر‌هاي ما گسترش تعداد مغازه داروهاي گياهي و عطاري‌ها در سالي كه گذشت از رونق اين كسب و كار و توجه مردمي خبر مي‌دهد. راهنماي بيشتر مردم در استفاده از داروهاي گياهي در اين مغازه‌ها شخص فروشنده است كه معمولا سوادي در حد متوسط جامعه يا كمتر از آن دارد و بيشتر به فكر فروش هر چه سريع‌تر(و بعضا گران‌تر!) محصولات خود است تا كسب دانايي و ارايه راهنمايي درست. همواره مي‌توان در اين عطاري‌ها صحبت‌هاي مختلفي از دلايل بيماري‌ها و داروي گياهي مناسب براي فلان بيماري شنيد كه بعضا حاوي گزاره‌هاي علمي و پزشكي هم ممكن است باشد كه البته شبه‌علمي است. توجه كنيم كه اقليتي كج‌فهم از دين هم هستند كه دست به كاري بس غيراخلاقي مي‌زنند و آن نامگذاري انواع معجون‌هاي خودساخته و نامگذاري آنها به نام مطهر ائمه اطهار(سلام‌الله عليها) به عنوان دارو يا واكسن كروناست. چنين كاري كه بدون هيچ گونه مجوز از نهادهاي علمي، بهداشتي و ديني انجام مي‌شود هدفي جز فريب بعضي مردم ما را ندارد كه از مشخصات‌شان علاقه‌مندي به دين و ائمه اطهار است. خوشبختانه اكثر مردم دينمدار ما به چنين فريبكاري‌هايي بي‌اعتنا هستند ولي بايد از تاثير حتي كم چنين كارهايي نگران بود. در چنين مواقعي هم سلامت جاني مردم در خطر است و هم باورهاي ديني آنها در معرض خطر و سوداگري عده‌اي قرار گرفته كه جز سود تجاري پرواي ديگري ندارند.
خوشبختانه، اين انفجار اطلاعات غلط موجي از تمايل مردم به صحت‌سنجي برانگيخته است. نهادهاي نظارتي گاه حركت‌هاي جدي و البته بيشتر ناكافي مي‌كنند. بعضا بازارياب‌هاي درمان‌هاي اثبات نشده مورد بازخواست نهادهاي نظارتي قرار مي‌گيرند.گسترش و تاثير اطلاعات نادرست بهداشتي هرگز به اندازه ايام همه‌گيري كرونا جدي گرفته نشده است. شايد اين به دليل گستردگي بحران كرونا و فراگير بودن اطلاعات غلط و مزخرف همچنين حمايت برخي از اهل سياست يا مديران باشد. همه دانشمندان بايد در برابر انتشار اطلاعات غلط و شبه‌علمي بايستند.
گاه روش‌هايي غيرعلمي يا شبه‌علمي براي تقويت سيستم ايمني بدن مردم و حفاظت در برابر ويروس طرح مي‌شود كه عملا به كاهش ايمني مردم در شرايط همه‌گيري مي‌انجامد. در كانادا و انگلستان در سال 2020 بعضي گروه‌هاي فعال در «شبه‌علم سلامت» به ترويج هوميوپاتي به عنوان درمان كرونا پرداختند. در كانادا بعضي فروشندگان گياهان دارويي و درمانگران «كل‌نگر» هستند كه محصولات ضد COVID-19 را بازاريابي مي‌كنند. اما پذيرش اين ايده كه مثلا بعضي از داروهاي گياهي، ويتامين درماني يا هوميوپاتي مي‌تواند از يك بيماري عفوني جلوگيري كند عملا قبل از همه‌گيري كرونا بي‌معني بود ولي در سالي كه گذشت به دليل آسيب‌هاي گسترده كرونا، چنين ادعاهايي نيز بعضا به عنوان درمان جايگزين از سوي بعضي از مردم جهان با امكان پذيرش دريافت شد. اگر موسسات پزشكي و داروسازي يك كار بدون شاهد علمي را در يك زمينه صراحتا محكوم كنند و در شرايط ديگر آن را قانوني جلوه دهند، مبارزه با شبه‌علم ضعيف مي‌شود. اين گرفتاري تقريبا از كانادا تا ايران در سال همه‌گيري كرونا ديده شد.
برخي شواهد نشان مي‌دهد كه درمان‌هاي جايگزين و آثار دارونما بعضا مي‌توانند پريشاني را موقتا برطرف كنند؛ اين موضوع همواره توجيه رايج براي تحمل درمان‌هاي جايگزين اثبات نشده بوده است. اما فريب مردم(حتي به نفع آنها) با تفكرات جادويي غيراخلاقي است و اجازه دادن به ترويج اين‌گونه اطلاعات غلط براي دانشمندان غيراخلاقي‌تر و ناپسند‌تر است. محققان بيشتري بايد در مبارزه علني با اطلاعات غلط فعال باشند.كساني كه عقايد اثبات نشده را ترويج مي‌كنند از زبان علمي براي مشروعيت بخشيدن به محصولات خود استفاده مي‌كنند، پديده‌اي كه من آن را «سوءاستفاده از علم» مي‌نامم. افسوس كه چنين كاري بسيار موثر بوده است. طرفداران معتقدند، هوميوپاتي و انرژي درماني به فيزيك كوانتوم بستگي دارد. آب درماني روده بزرگ با بهره‌گيري از جملاتي از مطالعات ميكروبيولوژي قابل توجيه است و از زبان تحقيقات سلول‌هاي بنيادي براي ترويج نوعي از اسپري كه ادعا مي‌شود داراي خاصيت تقويت‌كننده ايمني است، استفاده مي‌شود. بايد تحمل و مشروعيت شبه‌علم سلامت را متوقف كنيم. به ويژه در دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشي بهداشتي، لازم است صراحتا و شجاعانه درمان‌هاي ساختگي و شبه‌علمي COVID-19 نقد و با شفافيت طرد شوند.